Ndtyhij

Met het ancien régime (Frans voor oud stelsel of oud systeem) wordt de periode bedoeld waarin het Franse koninkrijk op absolutistische wijze werd geregeerd door het huis Bourbon, vóór de Franse Revolutie van 1789. Met de term 'ancien régime' wordt daarnaast ook de periode uit de Europese geschiedenis aangeduid die begint aan het einde van de middeleeuwen en eindigt met de Franse Revolutie.^[1] Als dusdanig is het een substituut voor 'vroegmoderne tijd', een periode in de Europese geschiedenis die loopt van ca. 1450 tot ca. 1800.

In Nederland en België wordt met ancien régime doorgaans de institutionele organisatie bedoeld die onmiddellijk na de Franse invasie van 1794-1795 en de uitroeping van de Bataafse Republiek werd opgeheven. Deze administratieve en rechterlijke instellingen vonden hun wortels veelal in het feodalisme van de middeleeuwen, hoewel onder invloed van het verlichtingsdenken reeds aanzetten tot hervormingen waren doorgevoerd in de 18e eeuw (meer bepaald tijdens de Oostenrijkse periode in de Zuidelijke Nederlanden).

Kenmerken

Kenmerkend voor deze periode was de geringe vorm van politieke invloed en macht voor de opkomende burger, de ambachtslui en de arbeiders aan de ene kant vergeleken met de overmatige invloed en vooral de privileges van de adel en de hogere geestelijkheid aan de andere kant.
Op het platteland bestond een grote tegenstelling tussen de boerenstand en de klasse der grootgrondbezitters, die op zijn feodale rechten stond. Zo kon een dorpsheer zowel de wetgevende en rechterlijke macht als het dagelijkse bestuur in een dorp uitoefenen. Anderzijds bestond er een grote mate van decentralisatie. Dit weerspiegelde zich ook in een zeer grote variëteit aan munteenheden, gewichten en maten, die in nagenoeg alle gewesten anders waren.

Typisch voor het ancien régime was dat de openbare mandaten en gerechtelijke functies, zoals het schoutambt, het meierschap en het drostambt, voor een beperkte tijd verpacht werden. Dit kon in principe zeer efficiënt zijn, maar door kortetermijnvisie en winstbejag leidde het veelal tot misbruiken, favoritisme of ambtelijke willekeur.

Tijdens het ancien régime kende bijvoorbeeld het hertogdom Brabant een meisenier, wat een rechtsterm was waarmee een bevoorrechte boerenstand aangeduid werd, te vergelijken met de poorters van een stad. Hun erfelijke voorrechten omvatten onder meer de vrijstelling van de dode hand en het recht van alleen gevonnist te mogen worden voor de eigen schepenbank, waar het aangeklaagde misdrijf ook moge gebeurd zijn.

De opheffing van het ancien régime

De opheffing van het ancien régime had vele maatschappelijke en bestuurlijke gevolgen:

• De heerlijkheden werden opgeheven en vervangen door één algemeen lokaal bestuursmodel, de gemeente. Gemeenten werden gegroepeerd in gerechtelijke kantons en arrondissementen, die op hun beurt bij nieuw gecreëerde departementen - later opnieuw provincies genoemd - werden ondergebracht.


• Wat de rechterlijke macht betreft, werden de plaatselijke schepenbanken vervangen door centraal bestuurde gerechtshoven. Invoering van hoven van beroep en hoven van assisen.


• Invoering van de burgerlijke stand ter vervanging van de voorheen door de Kerk georganiseerde registratie van geboorten, huwelijken en overlijdens.


• Opheffing van het leenstelsel: lenen (waarvan de houder slechts het vruchtgebruik bezat en de suzerein de naakte eigendom) werden volle eigendom.


• Opheffing van het tiendenstelsel: de tiende die doorgaans geïnd werd door de Kerk (evenredig verdeeld onder de parochiepriester, het bisdom en de plaatselijke armenzorg) werd vervangen door een door de Staat georganiseerd stelsel van belastingen. Tienden in het bezit van seculieren werden verbeurd verklaard (of de eigendomstitel waardeloos).


• Verbeurdverklaring van het koninklijk domein: dit werd staatseigendom.


• Afschaffing van alle ambtelijke en adellijke titels.


• Afschaffing van het gewoonterecht en invoering van de Code Napoléon (burgerlijk wetboek).


• Afschaffing van de oude maatstelsels en invoering van het metriek stelsel.

Binnen het Vlaams onderwijs

Het ancien régime wordt binnen het Vlaams onderwijs, zowel secundair als hoger, gebruikt als aanduiding voor de tijdsvakken middeleeuwen en nieuwe tijd.^[2][3]

Literatuur

• 
  Frijhoff, W. Th. M. en L. Wessels (2006) Veelvormige dynamiek. Europa in het Ancien Regime. 1450-1800 (Amsterdam Boom - Sun)