Ndtyhij

Zaltbommel

Plaats in Nederland
Situering
Provincie	Gelderland Gelderland
Gemeente	Zaltbommel Zaltbommel
Coördinaten	51° 49′ NB, 5° 15′ OL
Algemeen
Oppervlakte	10,32 km²
Inwoners (1 januari 2018)	12.362 (1167 inw./km²)
Portaal    Nederland

St. Maartenskerk aan het Kerkplein

Zaltbommel (dialect: Bommel) ( uitspraak (info / uitleg)) is een vestingstad in de gelijknamige gemeente in de Bommelerwaard in de Nederlandse provincie Gelderland. Tot 1 januari 1999 vormde Zaltbommel een eigen gemeente, waarvan het de enige kern was. Op die datum werden Zaltbommel, Kerkwijk en Brakel samengevoegd tot de nieuwe gemeente Zaltbommel, met het gemeentehuis in Zaltbommel.

De stad telt 12.362 inwoners (per 1 januari 2018). Zaltbommel ligt net ten zuiden van de Waal.

Er is een verkeersbrug, de Martinus Nijhoffbrug (rijksweg A2 met fietspad) en een spoorbrug, de Dr. W. Hupkesbrug. Zaltbommel beschikt over een spoorwegstation, station Zaltbommel aan de spoorlijn Utrecht -´s-Hertogenbosch.

Naam

Oorspronkelijk heette de stad Bommel, en tot heden wordt de stad door de bewoners zo genoemd. De oudste vorm van de naam is Bomela of Bomelo^[1] (in 850) en is een samenvoeging van Boom (in de tegenwoordige betekenis) en lo, waarbij lo verwijst naar een loofbos op een verhoging in een moerassig gebied. In dit gebied bestaat die verhoging uit de oeverwal langs de rivier de Waal. Namen met de uitgang 'lo' hangen vaak samen met ontginningen van oeverwallen, waardoor er open plekken ontstonden in het bos waar een nederzetting kon ontstaan.
In een latere fase (eerste vermelding in 1297) krijgt de nederzetting het voorvoegsel 'Salt' of 'Saut' om het te kunnen onderscheiden van het andere Bommel (Maasbommel). Deze toevoeging slaat op de handel in zout die hier belangrijk was. Zout werd per schip vervoerd en waarschijnlijk in Zaltbommel verhandeld en was zeer belangrijk vooral voor het inzouten van vis.^[2]

Geschiedenis

Zaltbommel is meer dan duizend jaar oud. De eerste vermelding van de stad als Bomala stamt uit het jaar 850. In de 13e eeuw groeide Zaltbommel uit tot een belangrijke handelsstad en in de 15e eeuw tot een Hanzestad van betekenis. 13 december 1315 kreeg het van graaf Reinald I dezelfde stadsrechten als Zutphen en werden de vestingwerken aangelegd, die er nu nog zijn. In de 13e eeuw hadden Zaltbommel en de landen van de Bommeler- en Tielerwaard reeds landrechten verkregen. Dit landrecht is het oudste overgeleverde landrecht en wordt aangeduid met eening. De originele oorkonde is niet bewaard gebleven. Een jaar nadat Zaltbommel stadsrechten verkreeg, werd op 19 oktober 1316 door Reinald I een nieuwe oorkonde uitgevaardigd. Daarin werd de oude regeling bevestigd.^[3] Er werd een onderscheid gemaakt tussen de bewoners van de stad Zaltbommel en de bewoners van het platteland. Stadsbewoners werden berecht door de schepenbank van Zaltbommel, plattelandsbewoners waren bij zware misdrijven zoals moord en brandstichting overgeleverd aan de genade van de graaf.^[4]

In 1325 en 1327 werd het landrecht van de Bommelerwaard door de graaf hernieuwd waardoor het onderscheid tussen de stad Zaltbommel en het platteland nog scherper werd.^[5]

Op 31 juli 1572 werd Zaltbommel ingenomen door watergeuzen onder leiding van Dirck van Haeften. Daarop belegerden de Spanjaarden de stad in de daarop volgende jaren onsuccesvol, waaronder de blokkade van 1574. Samen met Buren sloot het zich in juni 1575 aan bij de Unie van Dordrecht tussen Holland en Zeeland, waarmee beide steden zich in feite afscheidden van Gelre; dit werd pas in 1602 ongedaan gemaakt.^[6]

Op aandringen van Maurits van Nassau werd de stad verder versterkt. Voordat deze modernisering voltooid was, belegerden de Spanjaarden onder leiding van Francesco de Mendoza de stad weer, tijdens het beleg in 1599. Dit beleg kon wederom succesvol door de Staatse troepen worden afgeslagen.

In 1869 wordt Zaltbommel met het spoorwegnet verbonden. Tussen 1910 en 1923 rijdt de Gemeentetram Zaltbommel tussen het centrum en station Zaltbommel.

Natuur en landschap

Zaltbommel ligt in het rivierkleigebied van de Bommelerwaard, aan de Waal op een hoogte van ongeveer 3 meter. Parken vindt men op de voormalige verdedigingswerken, en in het westen ligt het Kloosterwiel, terwijl in het oosten het natuurgebied Kil van Hurwenen is te vinden. In het zuidoosten liggen bedrijventerreinen langs de autoweg Rijksweg 2. Vooral westelijk vindt men grootschalige tuinbouwbedrijven.

Bezienswaardigheden

• De Grote of Sint-Maartenskerk is, afgezien van de brug, het meest beeldbepalende bouwwerk van Zaltbommel. Deze kerk uit de 15e eeuw is een goed bewaard voorbeeld van Nederrijnse gotiek. De kerk geeft met zijn stompe toren de stad een karakteristiek aanzien.


• De Eben-Haëzerkerk van 1900.


• De katholieke Sint-Martinuskerk is in 1837 gebouwd naar een ontwerp van architect E. Kroon in neoclassicistische stijl.


• De Joodse begraafplaatsen
  


• Het Gasthuis met kapel en Gasthuistoren met carillon van gebroeders Hemony gegoten in 1654.


• Het Maarten van Rossumhuis is een versterkt huis dat omstreeks 1535 werd gebouwd door de Gelderse krijgsheer Maarten van Rossum. In het huis is nu het Stadskasteel Zaltbommel gevestigd (in 1937 opgericht als het Maarten van Rossummuseum). Het museum richt zich op de streekhistorie, kunst en kunstnijverheid van de Bommelerwaard. Ook is het museum in het bezit van een collectie rond Fiep Westendorp, de illustratrice van onder meer Jip en Janneke, die in Zaltbommel is geboren en getogen.


• De stad wordt omringd door oude vestingwerken, deze zijn in de 19e eeuw omgebouwd tot park en zijn daardoor bewaard gebleven. Ze vormen nu een groene gordel rondom de binnenstad.


• De middeleeuwse muur om de stad is nog deels aanwezig. Het tracé is bekend, sommige gedeelten bestaan nog, andere zijn opgemetseld, onder een dijk uit het zicht verdwenen of verwijderd. De weg langs de binnenzijde is gedeeltelijk nog aanwezig als de Zandstraat en de Bloemendaal. De poorten in de muur bestaan niet meer, met uitzondering van de Waterpoort waarvan de eigenlijke poort tussen enkele muurhuizen bewaard is.


• In de stad zijn Gootspoken geplaatst. Deze beelden van de hand van kunstenaar Joris Baudoin slaan van verscheidene daken, dakkapellen en muren de straat gade.


• De oude watertoren in Zaltbommel is ontworpen door Jan Schotel en is gebouwd in 1905.


• De Waalkade met uitzicht op de Waal en de Martinus Nijhoffbrug.


• Een deel van Zaltbommel is een beschermd stadsgezicht. Verder zijn er in het stadje tientallen rijksmonumenten.


• Aan de Bosschepoort staat sinds 10 november 2018 een Beeld van Sint Maarten. Dit beeld is gemaakt door kunstenaar Maria van Gerwen en gegoten door bronsgieterij Hans Steyleart. Het beeld moet gezien worden als een soort kaft van een boek. Alle vormen verwijzen van achter naar voren en geven het verhaal van de manteldeling van Sint Maarten weer. Met dit verhaal legt het beeld ook de nadruk op de Mantelzorg in Zaltbommel.

Zie ook

• Lijst van rijksmonumenten in Zaltbommel (plaats)


• Lijst van gemeentelijke monumenten in Zaltbommel (plaats)


• Lijst van beelden in Zaltbommel

• 
  

  

  
  

  
  

  Waterpoort
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Maarten van Rossumhuis
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Vestingstedendagen 2005
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Zegel van de stad, museum Stadskasteel Zaltbommel
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Oude Watertoren
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  De vroegere Waalbrug
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Martinus Nijhoffbrug
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Kaart van het oude centrum van Zaltbommel
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Kantoorgebouw Van den Herik-Boskalis
  

  
  

  
  

Straten, lanen, grachten, pleinen en parken

• 
  

  

  
  

  
  

  Markt
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Vismarkt
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Waalkade
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Zicht op de Kerkstraat vanaf de Sint-Maartenskerk
  

  
  

  
  

• Zie Lijst van straten in Zaltbommel
  

Wetenswaardigheden

• Zaltbommel is onder meer bekend door zijn kerktoren zonder spits waarover een bekend liedje (In die grote stad Zaltbommel) gaat. Volgens de tekst ging de torenspits bij een overstroming verloren, in werkelijkheid was het door blikseminslag in 1538.


• De brug van Zaltbommel wordt vermeld in Martinus Nijhoffs sonnet "De moeder de vrouw" met de openingsregel "Ik ging naar Bommel om de brug te zien". De in 1996 in gebruik genomen verkeersbrug in de Rijksweg A2 heet daarom Martinus Nijhoffbrug.


• 
  Franz Liszt (1811-1886), Hongaars pianist en componist, zou op concertreis van Keulen naar Londen, aangetrokken door het carillon, een bezoek hebben gebracht aan Zaltbommel. Dit gegeven is slechts gebaseerd op een passage in één boek dat aantoonbaar deels fictie is. Ondanks zeer uitgebreid historisch onderzoek is er geen feitenmateriaal over een bezoek van Liszt aan Zaltbommel aangetroffen.


• Ook Karl Marx (1818-1883), Duits economisch filosoof en neef van de familie Philips, is in Zaltbommel geweest^[7].

Bekende inwoners

Geboren

• 
  Ferdinand Leenhoff (1841-1914), kunstschilder en beeldhouwer


• 
  Peter van Anrooy (1879-1954), componist en dirigent


• 
  Ingeborg Ansing (1963), actrice


• 
  Andreas Essenius (1618-1677), theoloog, predikant, hoogleraar, rector magnificus Universiteit Utrecht
  


• 
  Hendrik Antonie Lodewijk Hamelberg (1826-1896), consul-generaal en speciaal gezant van Oranje Vrijstaat
  


• 
  Hendrik Kaasjager (1891-1966), hoofdcommissaris Amsterdam


• 
  Ghisbertus Masius (1545-1614), een van de eerste bisschoppen van het Bisdom 's-Hertogenbosch
  


• 
  Lion Philips (1794-1866), ondernemer en maecenas van Karl Marx.


• 
  Anton Philips (1874-1951), industrieel (grondlegger van Philips)


• 
  Gerard Philips (1858-1942), industrieel (grondlegger van Philips, broer van Anton)


• 
  Maarten van Rossum (ca. 1490-1555), veldheer


• 
  Fiep Westendorp (1916-2004), illustratrice en tekenares

Woonachtig

• 
  Christophorus Buys Ballot (1817-1890), natuurkundige en oprichter van het KNMI
  


• 
  Maarten Ducrot (1958), wielrenner en wielrencommentator


• 
  Gerben Hellinga (1937), schrijver en acteur


• 
  Suzanne Leenhoff (1829-1906), concertpianiste en echtgenote van de schilder Édouard Manet (met hem getrouwd in Zaltbommel)


• 
  Anouchka van Miltenburg (1967), Tweede Kamerlid voor de VVD van 2003 tot 2017, voorzitter van de Tweede Kamer van 25 september 2012 t/m 12 december 2015


• 
  Bab Siljée (1936-2010), illustrator


• 
  Emmy Verhey (1949), violiste


• 
  Adri van Houwelingen (1953), ex-wielrenner, ex-ploegleider bij de Rabobank wielerploeg

Onderwijs

De kern Zaltbommel telt zes basisscholen en een scholengroep bestaande uit twee middelbare scholen.^[8]

Nabijgelegen kernen

Gameren, Bruchem, Hurwenen, Waardenburg

Zie ook

• Lijst van burgemeesters van Zaltbommel

Externe links

• Het Bommelse Lied: 'In die grote stad Zaltbommel' - bommelerwaardgids.nl

Zie de categorie Zaltbommel van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

	Plaatsen in de gemeente Zaltbommel
Dorpen: Aalst · Brakel · Bruchem · Delwijnen · Gameren · Kerkwijk · Nederhemert-Noord · Nederhemert-Zuid · Nieuwaal · Poederoijen · Zaltbommel · Zuilichem Buurtschappen: Bern · Oensel · Poederoijensehoek · De Rietschoof Gelderland: Steden en dorpen in Gelderland      Nederland: Provincies · Gemeenten