Ndtyhij

Der Aa-kerk
De Der Aa-kerk gezien vanaf de Vismarkt (2007)
Plaats	Groningen
Coördinaten	53° 13′ NB, 6° 34′ OL
Gebouwd in	1425 - 1492
Restauratie(s)	1982
Begraafplaats	Geruimd in 1828
Gewijd aan	Maria
Monumentale status	Rijksmonument
Monumentnummer	18423
Architectuur
Toren	76 m
Koor	500 m²
Schip	625 m²
Interieur
Orgel	ja, in gebruik
Diverse	niet meer in gebruik als kerkgebouw
Detailkaart
Afbeeldingen
De ingang van de toren (2012)
Portaal:  Christendom

Der Aa-kerk, ook de A-kerk genoemd, is een kerkgebouw in het centrum van de stad Groningen. Het is naast de Martinikerk het belangrijkste overgebleven middeleeuwse kerkgebouw van de stad.^[1] Gezien vanaf de Vismarkt torent de kerk, gelegen aan het Akerkhof, hoog uit boven de Korenbeurs.

Naam

Er is wat verwarring over de naam van de kerk, die de meeste stadjers kennen als de A-kerk. Van oorsprong heette hij de Kerk van Onze Lieve Vrouwe ter Aa. Na de reformatie heeft de kerk verschillende namen gehad: Ter Aa-kerk, Dra-kerk, Der Aa-kerk en A-kerk. Na de restauratie van de kerk die in 1982 gereedkwam heeft men besloten de naam officieel vast te stellen als de "Der Aa-kerk". De naam is afgeleid van de vlakbij stromende Drentsche Aa, die deel uitmaakt van de Groninger Diepenring. De omgeving van de kerk, met name de straat van het Hoge der Aa naar de Grote Markt, vormt waarschijnlijk het oudste deel van de Groninger nederzetting. Het voorvoegsel 'der' wordt niet door iedereen als authentiek onderdeel van de naam gezien. Volgens Jan van den Broek verwijst het 'der' in bijvoorbeeld 'inder Akercke', 'van der Akercke' of 'totter Akercke' naar het verbogen vrouwelijke lidwoord 'die' en is het spreken over 'de der Aa-Kerk' dus grammaticaal onjuist.^[2]

Afmetingen

De Der Aa-kerk heeft een koor, schip en sacristie. Het koor is 500 m² (20 × 25 meter), het schip is 625 m² (25 × 25) en de sacristie is 30 m², in totaal dus 1155 vierkante meter. De breedte van de kerk is 25 meter en de lengte van koor en schip samen 50 meter, maar de hele lengte van de kerk (inclusief de toren) bedraagt 60 meter. De hoogte van de toren van de Der Aa-kerk is 76 meter, de hoogte van de gewelven is 26 meter.

Geschiedenis

Middeleeuwen

Oorspronkelijk stond hier een kapel gewijd aan Sint-Nicolaas en Maria. Sint-Nicolaas was de schutspatroon van de schippers die vlakbij hun schepen afmeerden. De kapel ontving in 1247 de status van parochiekerk en kreeg de naam Onze Lieve Vrouwe ter Aa.

Groningen ontstond in twee "kluften" of wijken. Een kern was gegroepeerd rond het prefectenhof en de Walburgkerk en was op het bestuur en de landbouw gericht. De andere kern lag rond de Der Aa-kerk en huisvestte vissers en handelaren. Deze tweede kern zou wellicht oorspronkelijk Fries geweest zijn. Volgens de overlevering heeft er tot in de zestiende eeuw een afbeelding gehangen van Karel de Grote met een onderschrift dat verwees naar de door hem verleende Friese Vrijheid.

De kapel werd verschillende malen verbouwd, zodat er in de vijftiende eeuw (1425-1495) een bakstenen kruisbasiliek stond. De kerk onderging daarna nog verschillende wijzigingen als gevolg van vernielingen door oorlogsgeweld (Reformatie, Bommen Berend) en blikseminslag (1671) en het daaropvolgende herstel.

De A-kerk met de toren met houten spits die na 1672 werd gebouwd en in 1710 instortte. Op de voorgrond de Aapoort.

Drie opeenvolgende torens

Afbeeldingen van het beleg door "Bommen Berend" in 1672 laten zien dat de Der Aa-kerk, die binnen het bereik van de Munsterse kanonnen stond, zijn torenspits had verloren. Dit kwam echter niet door het bombardement, maar door een storm in het jaar 1671, waarbij ook de Martinitoren geraakt werd, die men wel heeft kunnen redden van complete verwoesting. Na het ontzet werd een nieuwe houten spits gebouwd.

Op 23 april 1710 stortte de toren spontaan in. Er waren twee slachtoffers te betreuren.^[3] De Frankforter burgemeester Zacharias von Uffenbach, die op bezoek was in Groningen beschrijft in zijn dagboek, dat hij genietend van het uitzicht vanaf de Martinitoren plotseling ontdekte dat de toren van de Der Aa-kerk was verdwenen:

In 1711 werd met de bouw van een nieuwe toren begonnen. Hierbij werd het schip iets ingekort. Deze toren kreeg in 1714 drie barokke klokken, gegoten door J. Crans uit Enckhuysen. Zij hebben de toonhoogten bes0, d1 en f1 en als doorsneden in dezelfde volgorde: 175 cm (3340 kg), 136 cm (1640 kg) en 112 cm (870 kg). In de 20e eeuw werd de kerk enkele malen gerestaureerd, voor het laatst in 1982.

20e eeuw

In de jaren na de oorlog nam het aantal gelovigen in Groningen sterk af en het gebouw raakte in verval. Het koor werd zelfs jarenlang als fietsenstalling gebruikt.

De toren was, zoals de meeste kerktorens, sinds het begin van de negentiende eeuw bezit van de overheid en werd wel redelijk onderhouden.

Bij een grote restauratie van kerk en toren in 1982 werd het kleurenschema van de toren, zachtgrijs en blauw, opvallend gewijzigd. De architecten kozen voor een historische reconstructie en lieten delen van de toren okergeel schilderen.

Het gebouw is niet meer als kerk in gebruik, maar wordt gebruikt voor het houden van evenementen en dergelijke, zoals de fotomanifestatie Noorderlicht.

Orgels

Schnitgerorgel

Het kerkorgel van Arp Schnitger dateert uit 1702 en staat sinds 1815 in de Der Aakerk, maar het heeft minstens drie voorgangers gehad. Uit archiefstukken blijkt dat de kerk al in 1475 een orgel had en dat in 1558 met de orgelbouwer Andreas de Mare een contract werd gesloten ter vernieuwing van het instrument. Meer is hierover niet bekend, ook niet of het in beide gevallen om hetzelfde orgel ging. Het is niet onmogelijk dat Theodorus Faber, die in 1654 de opdracht kreeg een nieuw orgel te vervaardigen, delen van het oude instrument verwerkt heeft in het (niet meer bestaande) orgel dat hij in 1658 bouwde voor de Hervormde kerk in Coevorden.

Faber-Hagerbeerorgel

De keus viel op Faber omdat de kerkvoogdij onder de indruk was van het (nu nog steeds bestaande) orgel dat deze autodidact gebouwd had voor de Jacobuskerk te Zeerijp. Toen hij in 1659 stierf was zijn orgel nog niet klaar, zodat de gerenommeerde Amsterdamse orgelbouwer J.G. van Hagerbeer het instrument uiteindelijk voltooid heeft. Het werd ingewijd in 1667, maar heeft slechts vier jaar kunnen functioneren. Op 1 mei 1671 ging het verloren toen de kerktoren door blikseminslag in brand vloog en op het orgel belandde.

Eerste Schnitgerorgel

Het was vervolgens Arp Schnitger die in 1697 een nieuw orgel opleverde, zijn grootste in de Nederlanden, maar ook dit heeft niet lang bestaan. Bij de instorting van de toren in 1710 ging het verloren.

Tweede Schnitgerorgel

Nadat de kerk het honderd jaar zonder orgel had gedaan gaf koning Willem I in 1814 toestemming om een ander Schnitgerorgel, het exemplaar uit 1702 uit de Broerkerk, over te plaatsen. Dit gebeurde in 1815 door J.W. Timpe, die het moest aanpassen aan de situatie in de Der Aa-kerk. Timpe heeft in 1830 opnieuw aanpassingen verricht: hij verving het borstwerk door een nieuw bovenwerk. In 1857 kreeg P. van Oeckelen de opdracht het orgel drastisch te verbouwen, waardoor het hoofdwerk van negen naar dertien registers werd uitgebreid.

Op 14 oktober 2011 is het orgel, na een jarenlange restauratie, weer in gebruik genomen. Het is, net als de kerk, een Rijksmonument.

Transeptorgel

Naast het Schnitgerorgel heeft de Der Aa-kerk nog het (niet werkende) "Bolswarder orgel" uit 1539. Het is, mogelijk door Raphaël Rodensteen, gebouwd voor de Martinikerk in Bolsward en werd in 1635 verplaatst naar de Broerekerk aldaar. Na diverse veranderingen en omzwervingen kwam het in de Groninger Martinikerk terecht. Toen de Der Aa-kerk gerestaureerd werd ontdekte men bevestigingsgaten voor een orgel in het zuidertransept. Daar moest dus een klein orgel hebben gehangen. Men ging toen op zoek naar een passend instrument en sinds 1991 hangt het in de Der Aa-kerk. Voorlopig is het een lege orgelkas zonder binnenwerk, maar er zijn plannen om het orgel te reconstrueren.

Afbeeldingen

• 
  

  

  
  

  
  

  Der Aa-kerk in 1710
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Der Aa-kerk gezien vanaf de Vismarkt, met de voorganger van de huidige korenbeurs (vóór 1880)
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  De toren van de Der Aa-kerk gezien vanaf het Lage der A (2004)
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Klaviatuur Schnitgerorgel
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Bolswardorgel
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  De blik omhoog
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Overzicht koor
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  De sacristie van de Aa-kerk. Gebouwd na 1351, waarschijnlijk in de 15e eeuw. Na de Reformatie verbouwd tot consistoriekamer. In 1853 werden de bovenverdieping en de aanbouw ten oosten hiervan verbouwd tot kosterswoning. In 1906 werd de consistorie vervangen door een houten consistorie aan noordzijde van de kerk, die in 1950 werd vervangen door een stenen uitbouw aan noordzijde van de kerk.
  

  
  

  
  

Trivia

• Op verzoek van de Groningse Bachcommissie heeft de schrijver Belcampo in 1985 zijn versie gegeven van het instorten van de toren van de Der Aa-kerk in 1710. Volgens het verhaal Bach in Groningen veroorzaakte een jonge Johann Sebastian Bach het instorten van de toren door in het geheim het Schnitger-orgel te bespelen. Hij speelt maar door en speelt maar door en door dit muzikale geweld stort de toren uiteindelijk in.^[4]
  


• In de Der Aa-kerk vindt ook al vele jaren de World Press Photo tentoonstelling plaats.


• Sinds 2009 wordt de Der Aa-kerk ieder jaar in juni omgedoopt in een 'Kerk der Wetenschap', tijdens De Nacht van Kunst & Wetenschap. De kerk wordt dan gevuld met wetenschap en kunst door Science LinX, een afdeling van de Facultetit Wiskunde en Natuurwetenschappen (Rijksuniversiteit Groningen) die zich richt op popularisering van bètawetenschap en techniek en die jongeren wil interesseren voor een bèta-opleiding.

Zie ook

• Lijst van gebouwen in Groningen


• Lijst van Groninger kerken


• Jacob Appius

Zie de categorie Der Aa-kerk van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.